نزار قبانی/ عاشقانه سرای بی همتا

خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)-فرشاد شیرزادی: نزار قبانی می‌گوید: «طرح این سوال به شکل دشمنانه، نشان از آن می‌دهد که پرسشگران تعریف درستی از زن و وطن ندارند. آن‌ها تصور می‌کنند که مفهوم زن چیزی است متضاد با تعریف وطن. البته خشم این افراد بر من بیشتر از این روست که چرا من به شعر اجتماعی روی آورده‌ام.»
 
قبانی ادامه می‌دهد که مفهوم وطن از نظر او یک مفهوم ترکیبی است از میلیون‌ها چیز؛ از قطره باران تا قرص نان، تا برگ درخت، تا سجاده مادرش و او از این چشم‌انداز است که وطن را می‌نگرد.
 
نمونه روشنی از آنچه نزار قبانی درباره شعرش می‌گوید در کتاب «نزار قبانی؛ عاشقانه‌سرای بی همتا» به انتخاب و ترجمه رضا طاهری منتشر شده است و به خودی خود گویا و روشنگر است. واقعیت این است که شعر نزار قبانی بعد از جنگ اعراب با صهیونیست‌ها در سال 1967 از شعرهای عاشقانه محض به شعری با مضامین سیاسی تبدیل شد؛ به قولی نزار قبانی از آن تاریخ به بعد توانست گل و تفنگ را با هم در یک دست داشته باشد. این در حالی است که شاید تقسیم‌بندی شعر این شاعر شهیر عرب به دو شاخه عاشقانه و سیاسی یا انقلابی منصفانه به نظر برسد، چرا که عشق، نخستین و اساسی‌ترین محور و موضوع در شعر قبانی است.
 
نگاه او در این قلمرو کاملاً نو، زیباشناسانه و کاوشگرِ سایه‌روشن‌های ذهن و ضمیر زن و مرد مشرقی است. در شعرهای عاشقانه قبانی بیش از هر چیز، بی‌پروایی و جرأتی به چشم می‌خورد که در اختیار مضامین بکر و بی‌سابقه قرار گرفته است و با زبانی نرم، هموار، سهل و ممتنع در وزن و موسیقی جاری می‌شود. رسانایی این مضامین تنها از ابزار کارآمدی چون زبان شعری قبانی برمی‌آید که به زبان گفتار نزدیک و از مفاهیم و عناصر فرهنگ عامیانه سرشار است.
 
به عبارت دیگر  نزار قبانی شعرهای بسیاری در کارنامه دارد و تفکیک سروده‌هایش در بسته‌ای به نام شعر سیاسی یا اجتماعی دشوار است زیرا در شعرش گاه زن، مادر و وطن از یک جنس می‌شوند و شاعر با نگاهی عاشقانه به اجتماع می‌نگرد. اما با این وصف در تقسیم‌بندی دفترهای شعر نزار این تفکیک رخ داده است و از 9 جلد جمع‌آوری شده آثار قبانی(هر کدام در حدود 600 صفحه و شامل چند مجموعه شعر) دو جلد به شعرهای سیاسی او اختصاص یافته است، هرچند برخی از این شعرهای این دو جلد از عاشقانه‌ترین شعرهای این شاعر شهیر عرب هستند یا به عکس.
 
اکنون اگر بخواهیم به اشعار سیاسی-اجتماعی نزار قبانی نزدیک‌تر شویم و ردپای اعتراض و مبارزه را در آن جست‌و جو کنیم باید بگوییم که ادبیات همواره در مبارزه‌ها بر افراشتن پرچم مقاومت ملت‌ها در برابر ظلم و جور مؤثر بوده است و ادبیات مقاومت فلسطین و شاعران مقاومت نیز از این دستور پیروی می‌کنند. چنان‌که خود نزار قبانی می‌نویسد: «… بی‌طرفی ادب در برابر وطن مرگ اوست.»
 
ادبیات و شعر شاعران مقاومت خون تازه و رونده‌ای در شریان پایداری در برابر اشغال سرزمین فلسطین بوده است و این جریان همواره با ادبیات شاعران و نویسندگان این بخش مرتبط بوده است. بی‌پایه خواهد بود اگر بگوییم شعر، آتش زبانه کشیده روشنی بخش و گرما دهنده حرکت مقاومت در طی این سال‌ها بوده است، چنان‌که خود نزار قبانی می‌نویسد: «… بی طرفی ادب در برابر وطن مرگ اوست.»
 
مقاومت، پایداری و انتفاضه فلسطینی‌ها مردمی است اما مرد محور نیست. زنان و کودکان، چهره‌های روشن مقاومت انتفاضه هستند. سیر فداکاری‌ها و رشادت زنان فلسطینی، نه تنها در ادبیات سیاسی فلسطین جایگاه ویژه دارد، بلکه در واژه واژه‌های آهنگین شعرهای عرب متجلی شده و از این رو عرصه شعر نیز به میدان جلوه‌گری زن مقاوم و مبارز فلسطینی تبدیل شده است.
 
بر این اساس شعرهای سیاسی نزار قبانی درباره فلسطین توجه مردم عرب را به خویش جذب کرده است. از اشعار مشهور نزار قبانی می‌توان به «کودکان و سنگ»، «آفتاب تشرین»، «سنگ فلسطینی» با مضامین یادش شده اشاره کرد و از این جمله شعر قدس:
«ای قدس… ای شهر من
ای قدس… ای عشق من
فردا… فردا… درخت لیمو شکوفه می‌دهد
چشم‌ها لبخند خواهند زد
و کبوتران مهاجر به بام‌های پاک تو بازخواهند گشت
بچه‌ها دوباره برای بازی خواهند آمد
و پدران و پسران در تپه‌های سرسبزت به هم می رسند
ای سرزمین من، ای سرزمین صلح و زیتون.»
 
نزار قبانی همچنین می‌گوید: «هر لیمویی طفلی خواهد زایید و محال است که لیمو تمام شود…»
 
نکته‌ای را که باید برای این قبیل آثار نزار قبانی از یاد نبرد این است که شعر او در ورطه شعار نمی‌افتد و بیان مسایل اجتماعی از جوهر شعر او نمی‌کاهد. شعر او برای فلسطین شعری زیبا و ماندگار است زیرا تصویرپردازی و محدود نشدن و نماندن در زمان و مکان که از ویژگی‌های اشعار راستین است در شعر او جلوه می‌کند.
 
فارغ از این، نزار قبانی، همچون هر شاعر بزرگ و حقیقی دیگری آسیب‌ها و سستی‌های ملتش را، اجتماع پیرامونش را می‌بیند و بر ملا می‌کند و واهمه‌ای از ناملایمات و دشواری‌هایی که پیامد این افشاگری است، ندارد. نمونه روشن این ادعا «حاشیه‌نویسی‌هایی بر دفتر شکست» است که در ابتدای دفتر دوم کتاب «نزار قبانی؛ عاشقانه‌سرای  بی همتا» آمده است؛ شعری معترض و منتقد. شعری که مانند سایر آثار قبانی و به اندازه عاشقانه‌اش در دنیای عرب همراه با تنش منتشر شد چرا که او از همان ابتدای کارش و در ادامه با سروده‌های عاشقانه زنده و گیرا و پرخونش و با تکیه بر ساختار فکری متفاوتش، در قیاس با شاعران و نویسندگان دنیای عرب، زندگی کرد و شعر نوشت و چندان پیش رفت که آثار و اندیشه‌هایش حتی بر چند و چون نقد شعر و دروس دانشگاهی تأثیر گذاشت.
 
به واقع شهرت قبانی از سطح لایه‌های اهل ادب و شعر در جهان عرب فراتر رفت و امروزه نام او حتی در میان مردم کم‌سواد و عوام عرب نیز زبانزد است. اشعار او به شکل آواز و ترانه، توسط آهنگسازان و خواننده‌های بزرگی خوانده شد و همین سیر افزون بر جاذبه شعر و زندگی‌اش، عاملی شد برای مشهور شدن بیش از حد تصور نزار قبانی در جامعه عرب.
 
نخستین شعر دفتر اول کتاب با عنوان «هرگاه شعری عاشقانه سرودم، تو را سپاس گفتند» ما را بیشتر با سادگی، جاذبه و شیوایی کلام قبانی آشنا می‌کند:
«شعرهای عاشقانه‌ای که می‌نویسم
بافته سرانگشتان توست
و مینیاتورهای زنانگی‌ات
این گونه مردم هرگاه شعر تازه‌ای از من می‌خوانند
تو را سپاس گفتند….
عشق یعنی برای من جغرافیایی نباشد
یعنی برای تو تاریخی نباشد
یعنی تو با صدای من حرف بزنی
با چشمان من ببینی
و جهان را با انگشتان من کشف کنی….
تو بر برگه سفید دراز می‌کشی
بر کتاب‌هایم می‌خوابی
یادداشت‌ها و دفترهایم را مرتب می‌کنی
حروفم را کنار هم می‌چینی
خطاهایم را ویرایش می‌کنی
چگونه به مردم بگویم که من شاعرم
و تویی آن که می‌نویسی…
عشق یعنی مردم ما را از یکدیگر بازنشناسند
آن‌گاه که به تو تلفن می‌زنند من پاسخ دهم
گاهی که دوستان به شام دعوتم کنند تو بروی
و من آن‌گاه که شعر عاشقانه جدیدی از من بخوانند
تو را سپاس گویند!»
 
در مجموعه شعر «نزار قبانی؛ عاشقانه‌سرای بی‌همتا» با تصویری مرورگر از تولد، تحصیل، فراز و فرودهای زندگی قبانی و همچنین نمونه‌هایی گویا از تنوع اشعار و نوع نگاه و هستی شناسی این شاعر هنرمند سوری‌تبار آشنا می‌شویم.
 
مترجم که فهرستی از نخستین آثار تا واپسین شعر نزار قبانی را در صفحات آغازین کتاب تدارک دیده است، می‌نویسد: «گزینش شعرهای نزار قبانی از میان کتاب‌هایش کار آسانی نبود. برای دستیابی به این هدف به گزیده‌های شعر او و جامعه مخاطب نگاهی داشتم:
 
الف) گزیده شعرهای چاپ شده شعر نزار قبانی در دنیای عرب که در بیشتر آن‌ها با شعرهایی روبه‌رو می‌شویم که به ترانه‌های مشهور تبدیل شده‌اند…
 
ب) شعرهای نزار قبانی در سایت‌های اینترنتی: نسل جوان عرب زبان، شعرهای عاشقانه را و برخی شعرهای اجتماعی را –که مناسب با اتفاقات روزانه نشر و بازخوانی می‌شوند- بیشتر می‌پذیرد…»